مقدمه

امروزه تئوری های تغییر (Theory of Change) به بخش جدانشدنی بسیاری از کنشگری های مدنی به ویژه جنبش های اجتماعی تبدیل شده اند. تئوری های تغییر در واقع برنامه روشن و مسیر هدف گذاری شده و افق ترسیم شده مطلوب را در کنار یکدیگر می چینند. پیگیری تغییرات مطلوب در سطوح کنشگری یا در شکل جنبش اجتماعی گرفتار پیچیدگی های بسیار زیادی است. گاهی بسیار بهم ریخته بنظر می آید، چون در ترسیم تغییرات بزرگ و مطلوب معمولا چرایی و چگونگی راههایی که ما را به تغییرات می رساند، ترسیم نمی شود. ما معمولا یک هدف بزرگ و چرایی عمومی از ایجاد تغییرات داریم اما اینکه چگونه این هدف و چرایی آن را به شیوه های اجرایی و فکر شده متصل کنیم، با مشکلاتی روبرو می شویم. گاهی هدف را گم می کنیم و گاه موانع سر راه سوالات جدی در مورد انتخاب هدف بوجود می آوردند. ما معمولا غافلگیر می شویم و نیروی زیادی را بواسطه پیش بینی نکردن مسیر تغییرات از دست می دهیم.

با توسل جستن به تدوین یک تئوری تغییر مناسب و متناسب تا حدود زیادی از این مشکلات جلوگیری می شود. و چرایی آنها معمولا به شیوه های عمل روشن یا مکانیسم هایی که برای آن تغییرات مدنظر است، متصل می شود. یک روند منطقی از تعیین هدف، جامعه هدف، راهکارهای عملیاتی برای اجرایی کردن فازهای های مختلف برنامه یا پروژه کنشگری رویارویی با مشکلات برای یارگیری و چگونگی تثبیت تغییرات و غیره همگی در تئوری تغییر دیده می شود. جدی گرفتن تئوری تغییر باعث می شود ما از نقطه آغازین تعریف هدف تا رسیدن به تغییرات پایانی و حفظ دستاوردها بروی ریل فکر شده و برنامه ریزی شده و قابل پیش بینی حرکت کنیم. معمولاً چنین توافقی وجود دارد که تئوری های تغییر توصیفات یا بازنمایی هایی از نحوه مداخله کنشگری مدنی در جهت ایجاد تغییر باشد.

تئوری تغییر ابزار مناسبی برای کنشگران مدنی جهت یافتن راه حل برای مشکلات پیچیده ی اجتماعی می باشد. به بیان ساده تر، این تئوری، به ما می آموزد چگونه حرکت کنیم تا به دستاوردهای اولیه و میانی برسیم و بتوانیم نتایج بلند مدت را پدید بیاوریم یا حفظ کنیم. تئوری تغییر، به مفهومی دقیق تر، به مفروضاتی می پردازد که فرایند تغییر را شرح می دهند و بیان می دارد از چه طریقی می توان به نتایج اولیه و میانی دست یافت که خود موجب دستیابی به تغییرات بلند مدت می شوند.

در این نوشتار ابتدا با بررسی ویژگیهای محیط های پیچیده، ارزیابی را نشان می دهیم و سپس برای فهم دقیقتر نظریه تغییر در مورد برخی اصطلاحات و مفاهیم اساسی مورد نیاز بحث می کنیم.

سپس به یک مدل تغییر رفتار برای استفاده به عنوان یک تئوری تغییرعمومی می پردازد. پس از آن در مورد مراحل تهیه یک تئوری تغییر محکم و استوار بحث میکند. قبل از نتیجه گیری به موضوعاتی که باید در توسعه یک تئوری تغییرمورد توجه قرار گیرد پرداخته شده است.

شرایط محیطی پر مخاطره و پیچیده

در اینجا علاقه ما به تهیه تئوری های تغییر برای مداخله هاییست که گرایش به سمت پیچیدگی دارند. یعنی مداخله هایی که ممکن است دارای برخی یا تمام خصوصیات ذیل باشد:

• این مداخله ها شامل اجزای مداخله مختلف هستند
• شامل تعدادی از انواع فعالیتهای و استراتژی های مداخله ای هستند
• شماری از عوامل مختلف را در برمیگیرند، یعنی شرکا و واسطه های متعدد، و همچنین ذینفعان متعددی را شامل می شوند.
• شامل چندین مسیر مختلف برای ایجاد تأثیر هستند.
• تحت تأثیر تعدادی از عوامل بیرونی قرار دارند.

در محیط های پر مخاطره، چگونگی عملکرد استراتژی های انتخاب شده ممکن است در ابتدا خیلی روشن نباشند. استراتژی های مداخله شفاف و سرراست نیستند، ارتباط میان زمینه انتخاب هدف و چرایی آن و همین طور انتخاب راههایی که به تعییرات ختم می شود دارای روابط پیچیده است. عوامل علّی مختلفی در ایجاد تغییرات و بروز آن دخیل هستند. مداخله ها با اهداف مختلف در بسترهای مختلف و با شرایط بسیار متفاوتی اجرایی می شوند. عوامل متعددی بر آنها تاثیر می گذارند. این پیچیدگی ها معمولا در همه استراتژی های مداخله پیدا می شوند. واضح است که تدوین تئوریهای مفید تغییربرای چنین مداخله هایی موثری در اجتماع نه کاری معمول و نه چیزی است که بتوان تنها با چند ساعت تلاش آنرا انجام داد. نیاز است پیچیدگی و کژتابی محیط / جامعه هدف درک شود.

برای شروع کار میان کنشگران و اعضا گروهی که مشغول تدوین تئوری تغییر هستند، ابتدا لازم است بروی مفاهیم و کلمات اساسی توافق حاصل شود، چالشهای مهم و کلیدی شناسایی و مورد توجه قرار گیرد. همچنین موارد بسیاری وجود دارد که لازم است آنها را بررسی و حل و فصل نماییم. راههایی برای درهم شکستن پیچیدگیها پیدا کنیم. مکشلات بزرگ و عمده را به اجزای کوچکتر و قابل مدیریت تبدیل کنیم. اینکارها ارزش هزینه کردن امکانات و وقت را دارند. رویکردهای ارزیابی مبتنی بر تئوری تغییر نیاز به تئوریهای تغییر معتبر دارند، اگرچه این امر غالبا " بطور واضح و آشکار تشخیص داده شده و مورد شناسایی واقع نمی شوند. قراردادن تحلیل بر پایه تئوریهای تغییر ضعیف فقط میتواند منجر به ادعاهای توخالی و ضعیف گردد و بنابراین هدف اقدام انجام شده با شکست مواجه می شود.

شروع کار

چالشهای زیادی در طراحی تئوریهای تغییر وجود دارد که عدم پرداختن بموقع به آنها مطمئنا " منجر به روند تدوین ناامید کننده و نه چندان موفق تئوری تغییر می شود. درابتدا ضروری است در مورد برخی موارد اساسی به درک و تفاهم برسیم :

• تئوری تغییر چیست،
• هدف تئوری تغییر چیست و چگونه از آن استفاده می شود،
• نوع مدل تئوری تغییر که بنا شده تهیه گردد چیست و اجزای اصلی عمومی دخیل در تئوری تغییر کدامند،
• سطح تلاش بکار رفته در تهیه و تدوین تئوری تغییر چیست،
• نیاز به اطمینان در محیط های پیچیده و چندین اجزای بهم تنیده یک تئوری تغییر

زمان و تلاش مورد نیاز است

تهیه و تدوین تئوریهای تغییر روندی فوری و فوتی نیست. این کار نیازمند تحلیل متفکرانه ،بحث های دقیق، اختصاص وقت کافی و کار بسیار از سوی کنشگران مدنی درگیر در روند وهمچنین اختصاص منابع و امکانات است. و در بیشتر موارد تهیه یک تئوری تغییر روندی تکراری با بازخورد و چالشی چشمگیر است. همین امر بطور اجتناب ناپذیری نیاز به وقت و منابع و امکانات را بیشتر میکند. هنگام کار بروی تهیه تئوری تغییر متوجه می شوید که اختصاص زمان و امکانات ناکافی توسعه روند را محکوم به شکست نموده و در نتیجه تئوریهای تغییر تهیه شده از برآوردن کردن نتایج مورد انتظار ناتوان است.

تئوری تغییر چیست؟

همانطور که در بالا ذکر شد، کنشگرانی که در تهیه تئوری تغییر همکاری دارند ممکن است عقاید مختلفی درباره تعریف تئوری تغییر و شکل آن داشته باشند. اما از همه مهتر این است که ما به این سوالها جواب بدهیم : چه تغییری می خواهیم؟ چرا این تغییر را می خواهیم؟ چگونه و می خواهیم و برای اجرای راههای رسیدن به این تغییرات معمولا باید چه کارهایی انجام بدهیم؟ تغییر مطلوب چیست و پس از رسیدن به آن چگونه می توانیم آن را حفظ کنیم؟ در هر پروژه دیگری نیز ما ابتدا بروی مبانی و مفاهمی توافق می کنیم. از این رو لازم است از همان ابتدا باید تلاش کنیم به توافق سطح بالایی در مورد کلمات و مفاهیم میان بازیگران اصلی تئوری تغییر دست پیدا کنیم و در واقع نیاز به تئوری تغییر را کاملا " درک نماییم. در غیر اینصورت جلب توافق و پشتیبانی همه جانبه در تهیه و تدوین یک تئوری تغییر محکم و قوی کار دشواری خواهد بود. در ذیل به توضیح واژگان و مفاهیم بکار رفته میپردازم و انجام این کار را بسیار مفید می دانم. اگر واژگان و مفاهیم مختلفی در تهیه تئوری تغییر مورد استفاده قرارمی گیرد بایستی تعریف واضح و شفافی از آنها ارائه داد تا همه به زبانی مشترک بین کنشگران مدنی رسیده و بعد اهداف مشترکی را دنبال کنند.

اصطلاح مسیر اثربخشی (impact pathway)، یک مسیر علّی را توصیف می کند که پیوند بین مراحل کار تا رسیدن به تأثیر را نشان می دهد : اینکه چرا باید چنین مسیری را برای رسیدن به تغییر دنبال کرد.

یک تئوری تغییر با توصیف مفروضات علّی پشت پیوندها در مسیر، به مسیر تأثیرگذاری معنی میبخشد – در واقع این همان چیزی است که برای تحقق پیوندهای علی باید ایجاد شود. یک تئوری تغییر الگویی از چگونگی عملکرد اصلاحی (قبل از انجام اصلاح) یا عملکرد آن (پس ازانجام اصلاح) است. مسیرهای تأثیرگذاری گاهی اوقات مدلهای منطقی یا زنجیرهای نتیجه نامیده می شوند، و به تئوریهای تغییر گاهی، تئوری برنامه گفته می شوند که البته این نامگذاریها ما را دچار اشتباه میکنند.. بنظر من مسیرهای تاثیرگذاری، مدلهای منطقی و زنجیرهای منطقی به تنهایی باعث بوجود آمدن تئوریهای تغییر نمی شوند زیرا مفروضات علّی دخیل در تشکیل آنها را شناسایی نمیکنند.

نسخه ها و اجزای متفاوتی از تئوری تغییر مداخله (intervention) میتواند وجود داشته باشد

اغلب چنین باور ناگفته ای هست که فقط باید یک تئوری تغییر برای مداخله وجود داشته باشد. تئوریهای تغییر سعی در انجام کارهای زیاد داشته و تلاش میکنند چیزهای زیادی را نشان دهند، بنابراین قراردادن همه چیز در درون یک تئوری تغییر، معمولا " منجر به آشفتگی تصویری و ایجاد مدل تئوری تغییر اسپاگتی وار می شود. عامل کلیدی که باید بخاطر داشت اینست که برای هر مداخله ای تئوری تغییر یک مدل مفهومی است و به همین جهت ارائه های متعددی از تئوری تغییر میتواند وجود داشته باشد، که هریک از آنها با توجه به جزییات مورد نیازشان با یکدیگر تفاوت دارند. تئوریهای تغییر با برخورداری از میزان جزییات متفاوت برای اهداف متفاوتی بکار گرفته می شوند.

معمولا " برای هریک از مسیرهای متفاوت تاثیرگذاری، نیاز به تئوری تغییر با تصویر بزرگتر و تئوری تغییر جزیی تر می باشد.

• تئوری تغییر روایتگر Narrative ToC)) در واقع همان نسخه ای از تئوری تغییراست که متقاعد کننده و جذب کننده است و در متنی که نحوه عملکرد اصلاح را بطور کلی توصیف میکند شروع بکار می کند. شاید بطور معمول فقط حاوی چند کلمه باشد که مسیرهای اصلی اصلاح را معرفی کند و سپس به توصیف نتایج اصلی مورد نظر بپردازد. یک تئوری تغییر روایتی فقط باید یک یا دوجمله باشد.
• تئوری تغییر اجمالی ( Overview ToC) می تواند یک مسیر تأثیرگذاری ساده شده باشد که هر تئوری زیر شاخه مرتبط با مسیرهای تغییر مسیر را نشان می دهد، یا یک تئوری تغییراجمالی به همراه فرضیات منطقی، نشان دهنده مسیرهای اصلی تأثیرگذاری است. مفهوم تئوری تغییر اجمالی ارائه تصویر بزرگ و کلی است.
• تئوریهای تغییر با جزئیات دقیق تر (Nested ToCs)، نشان دهنده چندین مسیر تأثیر و جزئیات فرضیه های پیوند علّی است که از تئوری تغییر یا مجموعه ای از تئوریهای جزئی تر تغییر برای هر مسیر اصلی تاثیر، پشتیبانی می کنند.

تهیه تئوری تغییر اجمالی نشان دهنده تصویر بزرگ و مسیرهای اصلی تاثیرگذاری و همچنین تهیه و تدوین تئوری تغییر جزیی برای هر یک از مسیرها، کار مفیدی است. این روشی موثر برای گشودن مداخله های پیچیده است. مسیرهای تکی نیاز است از مداخله شناسایی شود و یا در صورت وجود مداخله مبتنی بر پروژه، بازبینی و شناسایی انواع کلی پروژه های اقدام شده مورد نیاز است.

این روند معمولاً تکراری است. یک تئوری تغییراجمالی خوب تا زمانی که تئوریهای تغییر جزئی تهیه نشده اند مشهود و قابل تشخیص نیست، و یک تئوری تغییر روایتگرخوب تا زمانی که تئوریهای تغییر اجمالی و تئوریهای تغییر جزئی شناسایی نشوند، ممکن نیست.

آنچه در ادامه می بینید، تمرکز بیشتر بر تهیه و تدوین یک تئوری تغییرخوب است، و مستقیماً روی مسئله گشودن پیچیدگی تاکید ندارد. یعنی تمرکز اصلی بروی ایجاد یک تئوری تغییر برای انجام یک مداخله ساده و آسان یا تهیه تئوری تغییر برای یک تئوری تغییر جزئی در یک محیط پیچیده است.

کنشگران مدنی تئوریهای تغییر را می توانند برای اهداف مختلف بکار ببرند

بسته به محیط، اهداف و استفاده های اصلی تئوری تغییر بین کنشگران مدنی مختلف است. اما مهمترین هدف آن عبارتند از :

• نشان دادن تصویر بز رگ و کلی از تغییر : اینست که یک الگوی تصویری از نحوه عملکرد مداخله کنشگران مدنی ارائه شود.
• برای نشان دادن جزئیات در مسیرهای تأثیر : چیزی بیش از یک تصویر بزرگ لازم است. اجزای خاص مداخله را می توان بعنوان الگو برای تجزیه و تحلیل دقیق استفاده کرد.
• برای تقویت طرح : برای شناسایی نقاط ضعف در طراحی و اجرای مداخله بکار می رود.
• برای کمک به برنامه ریزی : برای ایجاد ارتباط بین برنامه، پروژه و برنامه ریزی نتایج با فعالیتها، رسیدن به اهداف کلیدی و نتایج مورد انتظار.
• به دنبال توافق از منظرهای مختلف : روند تهیه و ایجاد تئوریهای تغییر می تواند مبنای توافق بین ذینفعان اصلی،
• در مورد چگونگی عملکرد مداخله را شکل داده وباعث بخاطر سپردن موضوعات مورد نیاز هنگام اجرای مداخله شود.
• برای شناسایی نیازهای نظارتی و ارزیابی : تئوریهای تغییر برای شناسایی آنچه نیاز به نظارت دارد و همچنین برای شناسایی موضوعاتی که در ارزیابی مورد توجه قرار میگیرند، بکار می روند.
• برای کمک به توسعه ابزارهای جمع آوری داده ها : برای تهیه یک ورودی کلیدی در طرح ابزارهای جمع آوری داده ها بکار میرود و از این رو قبل از تهیه چنین ابزارهایی باید تئوری تغییر موجود باشد.
• درک اینکه چه چیزی برای چه کسانی و چه زمانی مؤثر است : ارائه بینش درک در مورد چگونگی، برای چه کسی و چرا مداخله مؤثر است یا نیست.
• برای ادعاهای علّی : از طریق تأیید تئوری تغییر مبنایی فراهم میگردد تا ادعاهای علّی در مورد سهم مداخله در نتایج مشاهده شده صورت گیرد.
• تئوری تغییر این امکان را به شما میدهد تا داستان عملکرد خود را بگویید. ارائه چارچوبی برای توصیف نحوه انجام مداخله.

اجزای تشکیل دهنده تئوری تغییر

تعاریف و توضیحات زیر در مورد عناصر ضروری برای ایجاد یک تئوری تغییر صرفنظر از بکارگیری آن مدل تغییر رفتار، سودمند است.

خروجی ها (Outputs)

خروجی ها اصطلاحی است که همه از آن استفاده می کنند، اما می تواند معنای متفاوتی برای افراد مختلف داشته باشد و از این رو نیازمند تعریف دقیق است.. من سعی می کنم خروجی ها را به عنوان کالاها و خدمات ارائه شده توسط مداخله تعریف کنم. اما برخی از کلمه " خروجی " برای اشاره به آنچه که من آنها را نتایج اولیه مینامم استفاده میکنند. و گاهی اوقات کاملاً مشخص نیست که خدمات ارائه شده چیست. حرف اینست که نیاز واقعی برای تعریف و توافق بروی معنی این کلمه وجود دارد. خروجی میخواهد به ما نشان بدهد نتیجه تلاش هایی که در مجموعه کنشگری آن را انجام می دهیم چه چیز است. خروجی نتیجه نهایی کنشگری است.

دستیابی و واکنش (Reach and reaction) دستیابی و واکنش به گروههای هدف گفته می شود که انتظار می رود خروجی مداخله را دریافت کرده و همچنین به واکنش اولیه آنها به این خروجی ها اطلاق میشود. منظور از دستیابی و واکنش نحوه برخورد گروههایی است که تغییر برای آنها و در محیط آنها روی داده است. آنها به تغییرات اتفاق افتاده چه واکنشی نشان می دهند؟ یکی از دلایل به بار ننشستن تئوری های تغییر و با شکست روبرو شدن مداخله ها این است که مداحله ها به طور درستی به گروه هدف نمی رسند. یا پیامهایی که برای ترویج تغیر به گروه هدف فرستاده می شود، مناسب با گروه هدف نیست.

اما باز هم، ممکن است همه چیز واضح و روشن نباشد . " دریافت یک خروجی " در واقع به چه معنی است؟

علاوه بر این، لازم است بین کسانی که انتظار می رود نتایج مداخله به آنها برسد و کسانیکه را در واقعیت نتایج مداخله به آنها رسیده است، تمایز قائل شد. معمولاً، افرادی که نتایج مداخله به آنها می رسد همان افراد شرکت کننده در مداخله یا افرادی هستند که بنحوی درگیر آن شده اند.

مفروضات ( Assumptions) در یک تئوری تغییر. در یک محیط تئوری تغییر، دو نوع فرضیه را تعریف می کنم :

• فرضیات منطقی - اینها فرضیه های اساسی یا ساختارهایی هستند که مداخله درکل بر اساس آنها بنا شده است**. آنها معمولاً اظهارات علّی اساسی هستند که مداخله بروی آنها استوار گشته است.
• فرضیات پیوند علّی – اینها در حقیقت وقایع و شرایط مورد نیاز (یعنی لازم) برای ایجاد پیوند علی مرتبط و برای اینکه علت منجر به نتیجه شود، محسوب می شوند. مجموعه چنین فرضیاتی وقایع و شرایطی است که باید برای هر پیوند در مسیر علّی ایجاد شود تا همانطور که انتظار می رود کار کند. آنها اظهارات علّی مرتبط با پیوند علّی نیستند.

شناسایی فرضیات پیوند علّی، یک بخش اساسی در یک تئوری تغیر بشمار می رود. شناسایی آنها به همان اندازه شناسایی نتایج مشخص شده در مسیر مهم است. فرضیات پیوند علّی، بخشی ذاتی از مسیر است. داستان عملکرد شفاف ذکر شده در بالا فقط در صورتی تحقق می یابد که همه فرضیات پیوند علّی محقق شوند.

کارکنان پروژه از تعریف دقیق فرضیات پیوند علّی بین فعالیتهای ارائه شده، مزیت هایی به دست خواهند آورد. از آنجا که آنها لازم و یا احتمالاً ضروری هستند، پس از شناسایی آنها می توانید سؤال کنید که آیا احتمال تحقق آنها وجود دارد یا خیر.

اتفاق افتادن برخی فرضیات، بدیهی نیست، بنابراین ممکن است این فرضیات، فرضیات در معرض خطر می باشند. ولی اینجا است که شرکای دیگر یا سایر اقدامات حمایتی اغلب وارد بازی می شوند شناختن این فرضیه های در معرض خطر، مدیر یک مداخله که به خوبی طراحی شده برای شرکا (یا اعضای تیم خود) بطور عمدی ترتیبی اتخاذ میکنند تا در خدمت به تحقق رساندن این فرضیات در معرض خطر باشند.

اقدامات حمایتی. اینها اقدامات انجام شده توسط یک بازیگر برای اطمینان از تحقق فرضیه (های) مورد نظر است، یعنی تلاش های انجام شده برای کمک به حصول اطمینان از تحقق فرضیه ها، به ویژه فرضیه های در معرض خطر است. وهر یک از این اقدامات حمایتی معمولاً خود یک تئوری تغییر کوچک است که نشان دهنده نحوه ایجاد فرضیه (ها) با این اقدامات حمایتی است. معمولاً بهتر است این تئوریهای تغییر به طور جداگانه از تئوریهای تغییراصلی ایجاد شوند، تا خیلی شلوغ نشده ولی نشان دهنده چگونگی تعامل آنها با تئوری تغییر اصلی باشد.

اقدامات حمایتی باعث ایجاد محیط سازنده می شود. در مثال فوق، تلاش های تعاملی با جامعه، اقدامات حمایتی هستند.

تاثیرات بیرونی. اینها وقایع و شرایطی مرتبط با مداخله ای که میتواند تحقق نتایج مورد نظر را تحت تاثیر قرار دهد نیستند. به همین ترتیب، این عوامل تأثیرگذار دیگر میتوانند علل کمک کننده باشند که قسمتی از نتایج مشاهده شده را توضیح میدهند. تأثیرات بیرونی معمولی، شامل روندهای اجتماعی و اقتصادی دخیل، رویدادهای خاصی که رخداده، و همچنین سایر مداخلات که با مداخلات موردنظر یا عوامل محیطی دخیل همپوشانی دارند، می باشد. غالباً دانستن این نکته كه آیا هر یک از تأثیرات بیرونی سهم مثبت یا منفی در کارکرد مداخله داشته است یا خیر، جالب است. معمولاً این مسئله در مورد تأثیرات خارجی توضیحی جایگزین برای نتایج مشاهده شده نیست، یعنی توضیح غیر از مداخله₁. درعوض، تأثیرات بیرونی همراه با مداخله ممکن است همگی در نتایج مشاهده شده نقش داشته باشند.

جدول زمانی. بسیاری از تئوری های تغییر، بدون زمان بندی درباره مسیرها نشان داده شده اند. بسیار مفید است که حتی یک زمان تقریبی از مدت زمان انتظار برای وقوع نتایج در طول مسیر نشان داده شود. جدول های زمانی غیرواقع گرایانه، به بسیاری از مداخلات آسیب زده است. علاوه بر این، هنگامی که تئوریهای جزئی تغییر ایجاد می شوند، جدول زمانی آنها باید مطابق با جایی باشد که آنها در جدول زمانی تئوری تغییراصلی، تعامل داشته باشند. اگر آنها با جدول زمانی تئوری تغییر اصلی همسو نباشند، یک ضعف در طراحی مداخله آشکار می شود.

مراحل ایجاد یک تئوری تغییر

روندی برای تهیه و تدوین تغییر تئوری تغییر

در حالی که تئوریهای تغییر باید به صورت مشارکتی تهیه شوند، یک روش مفید برای انجام این کار اینست که یک یا دو نفر پیش قدم تهیه یک پیش نویس خوب و " تقریبی " تئوری تغییر شوند که سپس به عنوان پایه ای برای بحث و چالش در بین افراد استفاده شود. جایگزین کردن گزینه دیگر یعنی شروع تهیه تئوری تغییر با یک صفحه کاغد خالی، روش خوبی نیست، زیرا همانطور که در ابتدا ذکر شد، دیدگاه های زیادی در مورد اینکه یک تئوری تغییر خوب چیست و چگونه باید ترسیم شود وجود دارد. شروع کار با یک پیش نویس روشن و معقول با اصطلاحات و مفاهیم اساسی بیان شده، به افراد اجازه می دهد تا در همان صفحه کارشان را آغاز کرده ش و سپس مطالب آنرا به چالش بکشند، بحث کنند و در نهایت آنرا اصلاح کنند.

دریافت بازخورد تیمی قوی و همراه با فکر در مورد پیش نویس تئوری تغییر— در مورد مسیرهای مختلفی که تصور میشود موثر هستند و فرضیه های پیوند علّی در پشت هر یک از مسیرها ضروری است. بحثهای كاربردی مفیدتر و مؤثرتر با استفاده از چنین پیشنویس مقدماتی میتواند شکل بگیرد، باشروع کار با یك صفحه کاغذ خالی، کاری از پیش نمیبریم. بدون دریافت بازخورد فکرشده و چالش برانگیز، نظر هیچ فردی برای شرکت در تهیه تئوری تغییر جالب نخواهدشد. علاوه براین، بدون سوالات چالشی جلو برنده و عقب کشنده ضعفها خود را نشان نمیدهند. در یک حالت مشارکتی، ارزیاب میتواند افراد را به سمت توضیح و توجیه استدلال خود در مورد کلیه مراحل موجود در تئوری تغییر سوق دهد، همچنین میتواند در مورد اینکه آیا تحقیقات پشتیبان از قبل وجودداشته یا تحقیقات قبلی برای تیم آشنا است یا خیر تفحص بعمل آورد.

غالباً اینگونه است که با پیشرفت پروژه، تئوری تغییر مورد بازبینی قرار می گیرد، زیرا درک بیشتری در مورد مداخله و زمینه آن بدست می آید. در حقیقت، ایجاد یک درک مشترک در مورد تئوری تغییر یک مداخله، معمولاً محصول بسیار مفیدی است و بینش و فهم قابل توجهی حاصل میشود.

در تهیه یک تئوری تغییر مفید و قابل استفاده، اکنون چنین استدلال میکنم که تهیه برخی از تئوریها نیاز به تخصص دارد. تهیه یک تئوری تغییر (یا به احتمال زیاد تئوریهای تغییر متفاوت برای جنبه های مختلف مداخله) به هیچ وجه کار ساده و آسانی نیست.

مسائل / نگرانی ها / ملاحظات در تهیه تئوری تغییر مفید

موافقت در باره نیاز به یک تئوری تغییر قابل ارزیابی. تئوری تغییر در حقیقت ممکن است در طول مرحله تهیه و طراحی مداخله، برای اهداف مفیدی مورد استفاده قرار گرفته باشد، با این وجود، غالبا ًیک تئوری تغییر مناسب، با هدف ارزیابی تهیه و تدوین نمیشود. درنتیجه، متقاعدکردن برخی افراد – احتمالاً تامین کنندگان مالی ارزیابی – که تهیه یک تئوری تغییر قابل ارزیابی نیاز به کار بیشتری دارد، میتواند امری چالش برانگیز باشد.

استفاده از تئوریهای تغییر برای باز کردن پیچیدگی. تئوریهای مبتنی بر بازیگر یک نوع تئوریهای جزیی تغییر هستند. تئوریهای جزیی تغییر معمولاً از مسیرهای متفاوت اما همزمان برای تأثیرگذاری تشکیل شده اند و احتمالاً در یک مقطع در امتداد زنجیره علّی وقایع "به هم می رسند". از نظر طراحی، این تئوریهای تغییر مسیرهای نسبتاً مستقیمی هستند و در عین حال که هدف از ایجاد آنها کمک به دستیابی به اهداف کلی است، معمولاً یک هدف موقت فوری تر دارند. شناسایی این اهداف نزدیک، روشی مناسب برای شروع تهیه تئوریهای جزیی تغییر است.

در مداخلات پیچیده (که اینروزها عادی تر است) نیاز است این پیچیدگی به روشی معنی دار گشوده شود. تئوری اجمالی تغییر میتواند راهنمای انجام این کارباشد، با هریک از مسیرهای تأثیرگذاری شناسایی شده به عنوان تئوریهای جزیی جداگانه وعلّی تغییر، به طورجداگانه نشان میدهد که چگونه هر یک از آنها بهم پیوند دارند.

در تهیه یک تئوری جزیی تغییر باید انتخاب کنید چه سطحی از جزئیات را میخواهید به تصویر بکشید. هیچکس یک تئوری تغییر اسپاگتی وار که واقعاً فقط برای شخصی که آن را تهیه کرده مفید است، نمی خواهد: شما یک تئوری تغییر می خواهید که یک داستان علّی خوب را به روشی قابل فهم بازگو کند. استفاده از تئوریهایفرعیتغییر یا همان تئوریهای جزیی تغییر درون تئوریهای تغییر بزرگتر روشی مناسب برای پی بردن به این نکته است که چیزهایی مورد نیاز است، با این روش هنوز تئوری تغییر ( یا تئوریهای متععد تغییر ) معنی خود را حفظ میکنند. تئوریهای تغییر که دارای تئوریهای جزیی تغییر هستند راه خوبی جهت به تصویر کشیدن تئوریهای تغییر برای مداخلات پیچیده و باز کردن پیچیدگی ها است.

ساده کردن مدلهای تئوری تغییر. در مورد هر تئوری تغییر، این انتخاب وجوددارد که چه مقدار جزئيات را به ويژه در طول مسير وارد آن کنیم.درواقع، مقدار جزئیات در یک تئوری تغییر بستگی به هدفی دارد که بخاطر آن مورد استفاده قرار میگیرد.

با اینحال، برای دستیابی به یک تئوری تغییر ساده تر ،این نکته را ضروری دانم که ابتدا تئوری تغییر دقیقتر تهیه کنیم. بدین معنی که، تهیه یک تئوری تغییر ساده تر و یاساده شده بدون ایجاد مدل کاملتر در ابتدا، بسیار دشوار است. علاوه بر این، اگر در هنگام بازبینی تئوری تغییر، معلوم شود که تغییرات مورد انتظار رخداده است، دراین صورت فرد میتواند به تئوری تغییر دقیق تر مراجعه کرده و به جستجوی موانع سر راه ایجاد نتایج مورد انتظار بپردازد.

مداخلات مبتنی بر پروژه. مداخلاتی که دربرگیرنده تعداد زیادی پروژه های تکی است، تهیه تئوریهای تغییر مفید و کارآمد به ویژه کار چالش برانگیزی است. با این حال، غالباً پروژه ها را می توان به تعداد مناسبی از انواع پروژه ها گروه بندی نمود، و هر گروه مسیری خاص برای تأثیرگذاری دارند.این گروه بندی ها ممکن است بر پایه ای مانند گروه های هدف مختلف، مکانیسم های مختلفی که برای دستیابی به تأثیر استفاده می شود یا احتمالاً حتی مناطق جغرافیایی مختلف مبتنی باشد. با این وجود، باید میزان مناسبی از تشابه بین پروژه ها در یک گروه وجود داشته باشد تا بتوان یک تئوری تغییر عمومی برای این گروه تهیه کرد.

نتیجه گیری

تئوریهای تغییر به طور فزاینده ای به عنوان یک عنصر اساسی در مدلسازی مداخلات و انجام ارزیابیها مورد استفاده قرار میگیرند. دلیلی برای این امر وجوددارد. یک تئوری تغییر میتواند ابزاری بسیار مفید برای تسهیل طراحی، اجرا و ارزیابی یک مداخله باشد. اما تئوری تغییر چیزی نیست که بتوان آنرا در پشت پاکت نامه تدوین کرد. تهیه آن نیازمند تفکر تحلیلی جدی در مورد مداخله، بحث و گفتگوهای دقیق و باحوصله میان ذینفعان، منابع مناسب و البته زمان کافی است.

امروزه به طور فزاینده ای، مداخلات با چندین اجزای مختلف پیچیدگی یافته اند. تهیه یک تئوری تغییر برای چنین مداخلاتی نه عملی است و نه در واقع مفید. در عوض، پیچیدگی مداخله و محیط آن نیاز به گشودن داشته، و لازم است تئوریهای تغییر جداگانه برای مسیرهای مختلف مداخله تهیه و تدوین گردد. یک تئوری تغییر اجمالی میتواند نشان دهد چگونه این تئوریهای جزیی تغییر کنار هم قرار گرفته و به ایجاد تاثیرات مورد نظر کمک میکند.

مداخلات، باهدف تغییر رفتار و عملکرد افراد ذینفع و سایر واسطه ها انجام میشود. بنابراین، تئوریهای تغییر باید از تحقیقات گسترده ای که در مورد چگونگی ایجاد چنین تغییر رفتاری انجام شده، استفاده کند.

یک تئوری تغییر، فقط جعبه و ِفلِش هایی نیست که حول مجموعه ای از باورها ترسیم شده باشند.یک تئوری تغییر ضعیف در تلاش برای فهم و تأیید آنچه اتفاق می افتد ناکام خواهد بود. اگر مراحل ذکر شده در بالا برای تهیه یک تئوری تغییر دنبال شود، می توان یک تئوری تغییر قوی پدید آورد. با این وجود، اگر امکان پذیر است، انجام تحلیل ساختار یافته تئوری تغییر که در آن هر یک از عناصر تئوری تغییر در برابر مجموعه ای از معیارها ارزیابی می شود، کار بسیار مفیدی خواهد بود.

درصورت امکان، مراحل تهیه و تکمیل یک تئوری تغییر مفید برای هر نوع مداخله که در طول زمان به نتیجه رسیده است را از نظر بگذرانید.با اینکار تئوری تغییر بعنوان دانش و فهم ما از مداخله و محیط آن بازبینی شده و بهبودمی یابد. معنی این سخن این نیست که تئوریهای تغییر هدفشان رسیدن به کمال باشد. یک تئوری تغییر خوب که مناسب هدف باشد بهتر است.

تئوریهای تغییر قوی باید برای کمک به طراحی، اجرا و ارزیابی مداخله ها موثر مدنی مورد استفاده قرار گیرند.

جعبه ابزار برای تئوری های تغییر

در این قسمت برای در اختیار داشتن شیوه ای عملی از طراحی نظریه تغییر در دو قسمت الف و ب ابتدا به سودمندی نظریه تغییر اشاره می کنیم و سپس مدلی عملیاتی را برای طراحی و اجرای آن معرفی می کنیم.